در طول تاریخ شهر و شهرنشینی همه‌گیری‌های مختلف، نظم، روابط و شکل شهرها را تغییر داده‌اند؛ از تراکم‌زدایی، توسعه فضایی و فرم‌های جدید شهری تا کاربری‌ها، طرح­ها و روابط متفاوت در جامعه، که امروز با بروز و ظهور ویروس کوید-۱۹ شاهد آثار بطئی ازاین‌دست تحولات و تغییرات هستیم.

شاهکار مهندسی «جوزف بازلجت» در طراحی و ساخت فاضلاب لندن در دهه ۱۸۵۰ نمونه‌ای از طرح‌ها و برنامه‌های پسابحرانی است که بعد از مرگ بالغ‌بر ۱۰ هزار نفر از مردم لندن در اثر بیماری‌های عفونی همچون سل و حصبه اجرا گردید. خیلی پیش‌تر فاجعه طاعون شهر آتن در سال ۴۳۰ قبل از میلاد که تغییرات عمیق و اساسی در قوانین و فرهنگ شهر پدید آورد. مرگ سیاه در قرون‌وسطی که توازن قدرت طبقاتی در جوامع اروپایی را دگرگون ساخت، طغیان‌های ابولا، سارس، مرس، آنفلوانزای مرغی و خوکی و … که هر یک به‌نوبه خود، تغییرات و دگرگونی‌هایی در فرایندها، تعاملات و به‌طور کلی شیوه زندگی بشری به‌ویژه در کلان‌شهرها به همراه داشتند.

پیدایش کوید-۱۹، جهانِ امنِ ما را به‌اندازه خانه‌هایمان کوچک و محدود نموده و باعث ایجاد تغییرات اساسی در شیوه حرکت، کار، ارتباطات اجتماعی و تفکر پیرامون شهرها شده است؛ چرا که شهرهای ما برای زندگی مقابله‌ای با بیماری‌های همه‌گیر طراحی نشده‌اند، بلکه ساخت و توسعه شهرها، دقیقاً بر مبنای عکس این موضوع پی‌ریزی شده است؛ شهرها مکان‌هایی برای اسکان همگانی، کار و آمدوشد همگانی، گشت‌وگذار، مسافرت، تفریح، خوردن، آشامیدن و قدم‌زدن کنار و همراه دیگران طراحی شده‌اند؛ به عبارت دیگر، شهر، کانون تمرکز جمعیت با زمینه، منابع و امکانات اشتراکی یا به‌طور کلی حیات اشتراکی است.

با مروری ساده بر ماهیت ویروس کوید-۱۹ و الگوی شیوع و انتقال آن در جوامع می­توان دریافت که عامل «تراکم» نقش بسزایی در گسترش و نفوذ این جریان نامرئی داشته است، به‌طوری که کنترل این عامل، به مهم‌ترین توصیه و راهکار نهادها و سازمان‌های بهداشتی در سراسر جهان تبدیل‌شده است تا از انتقال زنجیره‌ای و سریع عفونت جلوگیری گردد. شاید اینجا است که می‌توان به علل و دلایل دغدغه‌ها و نگرانی‌های صاحب‌نظران و پژوهشگرانی که متناوباً بر تراکم‌زدایی و مسائل ناشی از آن در شهرها تأکید داشتند، پی برد.

 تراکم و ازدحام به‌ویژه در مورد جریان نامرئی کوید-۱۹، فرکانس انتقال را افزایش می­دهد و این جزو همان پیامدهایی است که صاحب‌نظران این امر، سال‌ها است از بروز و وقوع آن می‌ترسیدند و به انحاء مختلف آن را نهیب می‌زدند. اما تراکم همیشه عامل بدی نیست، ازجمله شهرهای متراکم‌تر که از نظر اقتصادی، کارآمدتر و مطلوب‌تر هستند. بنابراین می­توان تراکم را عاملی مؤثر قلمداد نمود که با کنترل آن (کاهش یا افزایش) قادر خواهیم بود اهداف و نتایج موردنظر را محقق نماییم.

با پدیدار شدن ویروس کوید-۱۹ به نظر می‌رسد با مجموعه‌ای از مفاهیم و عواملی «متناقض» مواجه شده‌ایم. شرایط به وجود آمده از این بحران، هم‌زمان و توأمان، کمدی و تراژدی هستند. از یک‌سو محصول تفکرات و برنامه‌های سالیان متمادی شهرنشینان را بدون وجودی مرئی، به طنز گرفته و از سوی دیگر بر بار رنج­ها، مقاومت‌ها و مجاهدت‌های انسان برای تأمین رفاه، آسایش و کیفیت زندگی افزوده است.

تنها چند ماه پیش، حمل‌ونقل عمومی در رأس غالب راهکارها و محصولات پیشنهادی برای حل مسئله جابجایی و ترافیک در شهرهای جهان بود؛ امروز اما شاهد نفی کاربرد این وسایل از سوی صاحبنظران و مردم هستیم؛ وسایل حمل‌ونقل عمومی که راهکاری بر مشکلات موجود بودند، حالا خود به‌عنوان عوامل و وسایل بروز مشکل مطرح‌اند، زیرا که فرکانس و زنجیره انتقال عفونت را گسترش می‌دهند.

ارتباطات، تعاملات و فعالیت‌های عمومی و اجتماعی به‌عنوان نبض حیاتی شهرنشینی­اند و در فضای شهری که به‌مثابه قلب تپنده شهر است، با ظهور کوید-۱۹، حالا خود بخشی از مسئله گشته‌اند. دیدن فضاهای شهری تهی از جمعیت و متروک‌گونه که گویی جهان به پایان رسیده و صحنه‌هایی که فقط در فیلم‌های تخیلی آخرالزمانی قابل دیدن بودند، عمق این بحران را نشان می‌داد و شاید در طول تاریخ چنین صحنه‌هایی به‌ندرت رخ داده باشند. عرصه‌ها و فضاهایی که مملو از حضور مردم و جمعیت مشتاق، فروشندگان غذاها و نوشیدنی‌های خیابانی، دست‌فروشان، هنرمندان و رویدادهای گوناگون بود، اکنون به خاطر تسریع انتقال و شیوع ویروس، در تناقض با سلامتی و حیات مردم است.

نمونه‌ای دیگر، استفاده از خودروی شخصی که کاربرد آن غالباً در ادبیات و مباحث شهری مورد انتقاد و نکوهش قرار می‌گرفت و بنا بر اذعان محققان منشأ بسیاری از آلودگی‌های زیست­محیطی و چالش­های ترافیکی و اجتماعی است، اکنون به‌عنوان یک راهکار و راه‌حل مطرح‌شده است! تا بدین‌وسیله از اختلاط اجتماعی که احتمال شیوع ویروس و سرعت انتقال آن را افزایش می‌دهد، جلوگیری شود.

از دگر سوی، هزینه‌های ناشی از این بحران و مقابله تا کنترل و رفع نهایی آن، مستلزم صرف هزینه‌های هنگفتی است که افزایش درآمدها، تولید، خدمات و فعالیت‌های اقتصادی را طلب می‌کند؛ در حالی که شاهد شرایط متناقضی از این موضوع در جوامع هستیم و شهرها با مشکلات عمده و اساسی در خصوص درآمدها و عواید اقتصادی مواجه‌اند که نه‌تنها شامل حال مردم بوده بلکه معضلی اساسی برای مدیریت و حکمروایی شهرها است. بسیاری از مشاغل (جز در مواردی همچون مراکز خرید روزانه، داروخانه‌ها، عطاری‌ها، لوازم بهداشتی و …) رونق خود را ازدست‌داده و یا به مرز تعطیلی رسیده‌اند؛ برخی از مشاغل (همچون مراکز پذیرایی و گردشگری) نیمه­تعطیل و یا به‌طور کامل تعطیل شده و صاحبان این مشاغل با مشکلات عدیده امرار معاش دست و پنجه نرم می‌کنند. به عقیده برخی محققان، بیش از ده‌ها میلیون شغل در زمینه‌های مختلف تحت تأثیر این ویروس، تعلیق یا کاملاً از بین رفته‌اند.

در چنین شرایطی، مدیریت شهری با کمبود عوارض، مالیات و سایر درآمدهای خود مواجه بوده و در تناقض با طرح‌ها، برنامه‌ها و اقدامات مراقبتی و مقابله‌ای است که مستلزم صرف هزینه و سرمایه‌گذاری است، هرچند که هزینه‌های ناشی از بحران همه‌گیری کوید-۱۹ صرفاً از نظر اقتصادی قابل اندازه‌گیری و سنجش نیست، چرا که این بحران پیامدهای مخربی روی عوامل غیراقتصادی همچون از دست دادن عزیزان، کاهش چشمگیر امید به زندگی، تبعات روحی و روانی بحران بر افراد و جامعه، نزول شدید ارتباطات اجتماعی و … داشته که برخی از آن‌ها غیرقابل جبران هستند.

فارغ از عواقب و پیامدهای ویروس کوید-۱۹ و مشکلات و مصائبی که پدید آورده، به نظر می‌رسد در فضایی پارادوکسیکال محصور شده‌ایم. به‌ویژه برنامه‌ریزان، طراحان و مدیران شهری با مجموعه‌ای از عوامل متناقض روبرو هستند و تفکرات، راهکارها و محصولاتی که تا دیروز برای برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت شهری به مددشان می‌آمد، امروز نه‌تنها گره‌ای از کارها نمی‌گشاید که خود، به بخشی از مسئله تبدیل شده­اند. قرن بیست و یکم تاکنون سارس، مرس، ابولا، آنفلوآنزای خوکی، آنفلوآنزای مرغی و کوید-۱۹ را به خود دیده است؛ آیا ما وارد عصر بیماری‌های همه‌گیر شده‌ایم؟ اگر این‌طور است چگونه می‌توانیم شهرهای فردا را طوری برنامه‌ریزی و طراحی کنیم تا فضای خارج از خانه به محدوده‌ای امن برای دسترسی، کار، تفریح و سایر نیازهای شهروندان باقی بماند؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها به نظر می‌رسد باید تفکر پیرامون شهرها تغییر یابد. پیوند و همزیستی با محیط‌زیست، مطلوب‌تر و عمیق‌تر، طرح‌ها و برنامه‌ها با ارزیابی بهداشتی بیشتر، پیش‌بینی‌ها و آینده‌نگری‌ها جدی‌تر، و به سلامت و بهداشت جسمی و روانی انسان توجه معطوف‌تری داشت.

/پایان یادداشت/